Τοπωνυμίες και Ιδιώματα ...

Αυτό το διάστημα προσπαθώ να ξεκλέψω λίγη ώρα κατά τη διάρκεια της ημέρας για να διαβάσω έστω και μία σελίδα -που ποτέ δεν είναι μία- από το βιβλίο "Πλωμάρι Λέσβου- που έχει γράψει ο αείμνηστος αρχιτέκτονας και Πλωμαρίτης Γιώργος Γιανουλέλλης.
Πρόκειται για ένα πόνημα , έργο μεγάλης και σε βάθος έρευνας που εκδόθηκε από τον οίκο "Στέφανος Βασιλόπουλος" το 1983.
Ο ερευνητής θέλησε -όταν συνταξιοδοτήθηκε- να βει από πού πήραν το όνομά τους οι τοπωνυμίες. " Για ποιο λόγο ονομάστηκαν έτσι οι τόποι, οι διάφοροι μεράδες , όπως λέγονται στη Λέσβο." αναφέρει χαρακτηριστικά στην εισαγωγή του. Εξετάζει λοιπόν στο πρώτο μέρος  αν τα ονόματα οφείλονται στη φύση του τοπίου ή στο ανάγλυφο ή εκφράζουν κάποιο χαρακτηριστικό άλλο. Έψαξε σε μεσαιωνικές , αρχαίες ελληνικές, δάνεια, γλωσσικά απολιθώματα και κατέταξε σε κατηγορίες καταθέτοντας σχέδιο για μια προσέγγιση προς τη σωστή ετυμολογία τους.
Στο δεύτερο μέρος ερευνά το γλωσσικό ιδίωμα του Πλωμαρίου. Συμβουλεύεται προσωπικές μαρτυρίες ανθρώπων της λεσβιακής διανόησης ,  μελέτες, λογοτεχνικά κείμενα, περιηγείται στο νησί, συγκρίνει με το ιδιώμα της Αγιάσου αφού πάρει πληροφορίες από το λογοτέχνη και ζωγράφο Στρατή Αναστασέλλη. Αντιπαραθέτει και συγκρίνει με ιδιώματα του Πόντου και της Καππαδοκίας.  
Κι επειδή μπήκαμε στο τριώδιο θα επιλέξω μια αναφορά που κάνει στο κατ΄εξοχήν πλωμαρίτκο τραγούδι της Αποκριάς το "Έρι Πάλε". Λέγει λοιπόν ο Γιώργος Γιανουλέλλης: 
" Μια ένδειξη για την προέλευση του νησιώτικου αυτού στρώματος είναι ο σκοπός και τα λόγια του τραγουδιού που το λένε στερεότυπα τις απόκριες (μόνο τις απόκριες) όλα τα χωριά του Πλωμαρίου . Το τραγούδι μιλά για της Αττάλειας τα νερά και για Λεριώτισες, γυναίκες από τη Λέρο. Ξαναγράφω τους στίχους: 

Θε να ταξιδέψω θέλω 

Έρι πάλε

στης Αττάλειας τα νερά

Λεριά-Λεριά -Λεριώτισα

θα κλέψω μαχαλιώτισα. 

Σημειώνω πως ο σκοπός του αποκριάτικου αυτού τραγουδιού,είναι πιο εύθυμος και πεταχτός, σε αντίθεση με τον "εθνικό" μακρόσυρτο και λυπητερό.

...Τα καϊκια του Πλωμαρίου πήραν μέρος στο Ρωσο-Τουρκικό πόλεμο του 1768-1774 κι αυτό σημαίνει πως στα μέσα του 18 αιώνα η ναυτιλία ήταν σε μεγάλη ακμή. 

....Τα καϊκια τους άρχισαν να διασχίζουν τις θάλασσες προς κάθε κατεύθυνση. Μπήκαν στην Προποντίδα. Άραξαν στην Πόλη. Διέσχισαν τη Μαύρη Θάλασσα κι έφτασαν στην Οδησσό και σ΄όλη την Ποντική χώρα. Στην εκκλησία της Παναγιάς (εννοεί στο Μεγαλοχώρι Πλωμαρίου) υπάρχει ένα πολύ μεγάλο εικόνισμα της αποκαθήλωσης κεντημένο ανάγλυφα με μετάξι, με αρχαία Ρωσσικά γράμματα στο περιθώριο. Το ίδιο εικόνισμα με την ίδια παράσταση αλλά σε μικρότερο μέγεθος και με γράμματα κάπως διαφορετικά βρίσκεται στον Άγιο Νικόλαο Πλωμαρίου..."  

Εικόνα από το Πλωμάρι των ναυτικών δρόμων. Τη φωτογραφία δανείστηκα από τον ιστοχώρο Plomarionline.

Το παραπάνω απόσπασμα αποτελεί πιστεύω δείγμα μαρτυρίας για το ότι ο μελετητής εμβάθυνε στη ρίζα, προέλευση και καταγωγή των Πλωμαριτών. 

Πέραν από σκίτσα του συγγραφέα, το βιβλίο περιλαμβάνει στα τελειώματά του έναν πίνακα με τα τοπωνύμια και έναν με τοπωνύμια από άλλες περιοχές της Ελλάδας  που πιθανόν να σχετίζονται με τα πρώτα. 

Μαθητής του περίφημου αρχιτέκτονα Δημήτρη Πικιώνη , ο Γιώργος Γιανουλέλλης μελετά τη λαϊκή αρχιτεκτονική στη  Δ. Μακεδονία (1936), στη Λέσβο (1943) και στην Κρήτη (1945-46), αφήνει δείγμα σπουδαίου έργου και στον τόπο του τη Λέσβο σχεδιάζοντας σε συνεργασία με τον Τσαρούχη το Μουσείο Τεριάντ στη Μυτιλήνη και το Αναγνωστήριο Αγιάσου. 

Γενική άποψη του Αναγνωστηρίου Αγιάσου που σχεδίασε ο Γ. Γιανουλέλλης. Πληροφορία την οποία παίρνουμε από μαρμάρινη πλάκα στην είσοδο του κτιρίου.

Επιλέγω να κλείσω την αναφορά αυτή με τα λόγια του ιδίου που σημειώνει στον επίλογο του βιβλίου του. Λέγει λοιπόν χαρακτηριστικά ο μεγάλος αρχιτέκτονας και ερευνητής Γιώργος Γιανουλέλλης:
"...Όταν πήγαινα στην τρίτη του δημοτικού, στο μάθημα της Πατριδογνωσίας μάθαινα πως το Πλωμάρι είχε 9000 κατοίκους (λίγο πριν από τη Μικρασιατική καταστροφή). Στην απογραφή του 1941 είχε 7000 κατοίκους και σήμερα είναι ζήτημα αν έχει 4000. Πού είναι τα ναυπηγεία, πού είναι τα διακόσια καϊκια. Πού είναι τα δώδεκα σαπωνοποιεία; Τι απόγιναν όλα; Πόσα μαγαζιά έκλεισαν, πόσοι καφενέδες βουβάθηκαν. 

Χαμαί πέσε δαίδαλος αυλά.

'Αλλη πραγματικότητα, άλλα ρεύματα, άλλες συνήθειες. Στους νέους ανήκει το μέλλον, στους νέους ανήκει η ζωή. Ας την κάνουν όπως εκείνοι νομίζουν, είναι δικαίωμά τους.

Μα δεν έχουμε και μεις οι παλιοί το δικαίωμα να θυμόμαστε; 

Μυτιλήνη, Μάης 1983."  

Η ανάρτηση αυτή ίσως είναι λίγο ιδιαίτερη, ίσως να μην αφορά και ενδιαφέρει ένα ευρύ φάσμα φίλων  , αναγνωστών και επισκεπτών αυτού του ιστοχώρου , αλλά εδώ και αρκετό καιρό συμπληρώνει τη λίστα με τα θέματα στα οποία θα ήθελα να αναφερθώ. Ίσως γιατί με έχει συναρπάσει λόγω της ετυμολογικής του ανάλυσης αφού έχω μια ιδιαίτερη αγάπη με το θέμα "ετυμολογία" γενικώς από μαθήτρια Λυκείου.
Ελπίζω όσοι  δώσατε κομμάτι από το χρόνο σας για να τη διαβάσετε , να βρήκατε έστω και ένα ψήγμα ενδιαφέροντος ώστε και να δικαιολογήσετε την ανάρτηση τούτη. 

Μαριάνθη Βάμβουρα.